Grzyby (Fungi) to bardzo różnorodna i interesująca grupa organizmów. Nie są roślinami ani zwierzętami, co udowodniono na podstawie badań biochemicznych i genetycznych. Dlatego też utworzono dla nich odrębne królestwo, do którego należą także porosty (Lichenes) - grzyby zlichenizowane, żyjące w symbiozie z glonami lub bakteriami.
Historia badań
Pierwsze obserwacje mikologiczne na terenie Pienin prowadzone były już pod koniec XIX w. Polegały głównie na notowaniu spostrzeżeń na temat występowania grzybów mikroskopijnych. W 1922 roku Wróblewski opublikował listę 22 gatunków grzybów makroskopijnych rosnących na tym terenie. W kolejnych latach doniesienia na temat grzybów Pienin były pojedyncze. Przełomem okazały się lata sześćdziesiąte, a dokładnie zorganizowana wówczas międzynarodowa wycieczka w Pieniny w ramach IV Zjazdu Europejskich Mikologów w Warszawie w 1966 roku, której efektem m.in. była publikacja zawierająca 73 gatunki grzybów wielkoowocnikowych (Compte-rendu 1968). Od tamtej pory prof. Barbara Gumińska prowadziła w Pieninach systematyczne badania nad różnorodnością grzybów tego terenu (Gumińska 1969, 1972, 1976, 1981, 1990, 1994, 1999 i 2004). Efektem tych prac było poszerzenie listy do ponad 700 gatunków grzybów makroskopijnych Pienin. Obecnie prace te kontynuowane są w ramach monitoringu grzybów (Chachuła 2007-2018; Chachuła i in. 2014 i 2018), dzięki czemu lista gatunków grzybów wielkoowocnikowych wzrosła do 1100 gatunków. W latach siedemdziesiątych ukazały się również dwie prace poświęcone grzybom mikroskopijnych (Kućmierz 1976, 1976a), zawierające grzyby prowadzący pasożytniczy tryb życia.
Grzyby Pienin
W Polsce opisano około 10 tysięcy gatunków grzybów, z czego w Pieninach do tej pory odnaleziono 1100 gatunków grzybów makroskopijnych, czyli wytwarzających owocniki, które można obserwować bez użycia przyrządów optycznych i ponad 500 gatunków mikroskopijnych. Nie jest to liczba ostateczna, ponieważ corocznie na obszarze Pienin stwierdzanych jest kilkadziesiąt nowych gatunków. Duże bogactwo gatunkowe grzybów spowodowane jest dużą różnorodnością przyrodniczą, istnieniem wielu łąk, pastwisk i muraw naskalnych, urozmaiconym lasom poprzecinanym licznymi potokami oraz wapiennemu podłożu, które tworzy zasadowe środowisko znacznie dłużej zatrzymujące wodę, niezbędną dla rozwoju niemal wszystkich przedstawicieli tej grupy.
Wszystkie grzyby są organizmami cudzożywnymi, co oznacza, że muszą pobierać gotowe związki organiczne z otoczenia. Najczęściej możemy spotkać grzyby saprotroficzne, czyli rozkładające martwe szczątki innych organizmów. Rozkładają one m.in. drewno i ściółkę, przez co znacznie usprawniają obieg materii w przyrodzie. Hubiak pospolity Fomes fomentarius należy do najczęściej spotykanych gatunków nadrzewnych, którego owocniki z łatwością można zauważyć o każdej porze roku, najczęściej na leżących kłodach bukowych. Do grupy tej należą również gatunki spotykane na odchodach, węglu drzewnym, kopytach i kościach, jak na przykład rogowniczka końska Onygena equina, która rozkłada tkankę rogową zwierząt kopytnych.
Następna grupa to grzyby pasożytnicze, czyli pobierające substancje pokarmowe z innych żywych organizmów. Żyją one najczęściej na roślinach, lecz spotyka się też takie, które infekują pajęczaki lub owady. Przykładem jest maczużnik wysmukły Cordyceps gracilis, pasożytujący na larwach motyli. Zdarza się też, że grzyby pasożytnicze jednego gatunku atakowane są przez inne grzyby. Taka zależność nazywa się nadpasożytnictwem.
Ostatnią grupą są grzyby mikoryzowe, czyli żyjące w symbiozie z roślinami. Wśród nich najbardziej znanym jest borowik szlachetny Boletus edulis, którego strzępki łączą się z korzeniami drzew, przede wszystkim buków. Grzybnia dostarcza drzewom wodę i substancje pokarmowe, chroni przed chorobami, a pobiera od drzew produkty fotosyntezy.
Bardzo ciekawą grupą siedliskowo-ekologiczną są grzyby rosnące na pienińskich łąkach, a wśród nich wilgotnice, wodnichy, czasznice, kurzawki, czubajki i czernidłaki. Jednym z najliczniejszych w gatunki rodzajów, zasługującym na szczególną uwagę, są wilgotnice. Na terenie Pienin stwierdzono aż 33 gatunki z 41 znanych z terenu Polski. Jesienią, wśród łąkowych traw, można zaobserwować czerwone owocniki wilgotnicy karminowej Hygrocybe punicea. Większość gatunków grzybów łąkowych wymaga zabiegów ze strony człowieka, ponieważ łąki pozostawione bez koszenia zarastają krzewami i drzewami. W Pienińskim Parku Narodowym corocznie kosi się i usuwa siano, które nadmiernie użyźniłoby glebę. Pozostawia się również niewielkie zadrzewienia śródłąkowe, które urozmaicają warunki siedliskowe. Z każdej strony zadrzewienia tworzy się odmienny mikroklimat, co sprzyja występowaniu zarówno grzybów lubiących miejsca cieniste i chłodniejsze jak i suche, nasłonecznione. Wiosną, na łąkach pod lasem rosną brązowe miseczki o średnicy około 1-3 cm twardnicy bulwiastej Dumontinia tuberosa. Grzyby te rosną w zacienionych, wilgotniejszych miejscach, gdzie występują również zawilce (twardnica jest pasożytem tego gatunku i wyrasta tylko w jego sąsiedztwie).
Zbiorowiska leśne na terenie Pienińskiego Parku Narodowego obfitują w leżące i stojące martwe drzewa, bez których nie mogłaby istnieć cała rzesza „obywateli” grzybowego królestwa. Monetnica maślana Rhodocollybia butyracea to późnojesienny gatunek, którego grzybnia rozwija się w glebie leśnej. Powierzchnia kapelusza pokryta jest substancją, która w dotyku przypomina masło, skąd wzięła się jego nazwa. W lasach Pienin przez cały sezon licznie wyrastają m.in. owocniki grzybówek, koźlarzy, gołąbków, zasłonaków i mleczaji.
W Polsce rośnie 117 gatunków grzybów chronionych. Na terenie Pienińskiego Parku Narodowego stwierdzono stanowiska 38 takich gatunków, a wśród nich smardza stożkowatego Morchella conica, buławkę obciętą Clavariadelphus truncatus czy gwiazdosza czteropromiennego Geastrum quadrifidum. Grzyby rzadkie i zagrożone wyginięciem w Pieninach reprezentowane są przez około 300 gatunków. Wilgotnica czepeczkowata Hygrocybe calyptriformis, pniarek różowy Fomitopsis rosea, koronica ozdobna Sarcosphaera coronaria, siatkoblaszek maczugowaty Gomphus clavatus i poroblaszek żółtoczerwony Phylloporus rhodoxanthus oprócz tego, że w Polsce są gatunkami objętymi ochroną oraz wpisanymi na czerwoną listę grzybów wielkoowocnikowych Polski, to są również rzadkie w całej Europie.
Wielu gatunkom grzybów dobre warunki życia zapewniają jedynie takie miejsca, jak parki narodowe. Na ich terenie chronione są całe ekosystemy, a więc zarówno podłoże, w którym rośnie grzybnia z owocnikami, jak również organizmy, z którymi grzyby współwystępują, bądź którymi się odżywiają. Zbiorowiska, które zachowały cechy lasów naturalnych są cennymi ostojami dla gatunków wrażliwych na zmiany dokonywane przez człowieka. W Pienińskim Parku Narodowym, w celu uzyskania szerszych informacji o grzybach, wyznaczono kilka obszarów leśnych i łąkowych, na których monitoruje się owocnikowanie i warunki ich występowania. W miejscach tych, które nazywane są obszarami specjalnego zainteresowania szereg zabiegów wykonuje się po to, by zachować warunki konieczne dla przetrwania wielu gatunków grzybów. Wybrano również 34 gatunki, o których zbiera się nieustannie informacje z całego terenu Parku.
Tekst i zdjęcia: Piotr Chachuła
Literatura:
Chachuła P. 2009. Grzyby Pienin, Folder, Pieniński Park Narodowy, Krościenko n/D.
Chachuła P. 2010. Dendrocollybia racemosa (Fungi, Agaricales) w Pienińskim Parku Narodowym. Przegląd Przyrodniczy 21(4): 53-55.
Chachuła P. 2010. Monitoring grzybów wielkoowocnikowych w Pienińskim Parku Narodowym. Roczniki Bieszczadzkie 18, Ustrzyki Dolne 312-323.
Chachuła P. 2016. Aktualny stan wiedzy o grzybach chronionych w świetle zmienionych aktów prawnych i stwierdzonych nowych gatunków i stanowisk na terenie Pienińskiego Parku Narodowego. Pieniny – Przyroda i Człowiek 14: 91–100.
Chachuła P., Bodziarczyk J., Gach M., Siedlarczyk E., Barczyk M., Ziółek M. 2018. Różnorodność mykobioty w Pienińskim Parku Narodowym w okresie jesienno-zimowym – wstępne wyniki badań. Chrońmy Przyrodę Ojczystą. 74(3): 181–193.
Chachuła P., Vončina G., Kozik J. 2011. Ophiocordyceps stylophora (Fungi, Ascomycota, Hypocreales) nowy gatunek dla Polski, Polish Botanical Journal, IB PAN w Krakowie.
Chachuła P. 2012. Nowe gatunki grzybów chronionych na terenie Pienińskiego Parku Narodowego. Pieniny – Przyroda i Człowiek 12.
Chachuła P. 2013. Grzyby Pienin. [w:] S. Zachwieja (red.), Pieniny: polski region 2: 84-87.
Compte - rendu du IV-éme Congrés des Mycologues Européens. 1968. Acta Mycologica 4(2): 181-198.
Gumińska B. 1968. Sarcosphaera exima (Dur. Et Lév.) R. Mre. W Pienińskim Parku Narodowym. Acta Mycol. 4: 131-146.
Gumińska B. 1969. Mikoflora Pienińskiego Parku Narodowego (część I). Acta Mycol. 5: 219-243.
Gumińska B. 1970. Rzadkie i nowe dla Polski grzyby z rodziny Hysterangiaceae znalezione w Pienińskim Parku Narodowym. Fragmenta Floristica et Geobotanica 3: 433-442.
Gumińska B. 1972. Mikoflora Pienińskiego Parku Narodowego (część II). Acta Mycol. 8(2): 149-174.
Gumińska B. 1976. Mikoflora Pienińskiego Parku Narodowego (część III). Zesz. Nauk. UJ, 432, Prace Bot., Kraków 4: 127-141.
Gumińska B. 1981. Mikoflora Pienińskiego Parku Narodowego (część IV), Zeszyty Naukowe UJ, 617, Prace Botaniczne 9: 67-81.
Gumińska B. 1990. Mikoflora Pienińskiego Parku Narodowego (część V). Zesz. Nauk. UJ, 968, Prace Bot., Kraków 21: 157-172.
Gumińska B. 1994. Mikoflora Pienińskiego Parku Narodowego, Część VI, Fragmenta Floristica Geobotanica, Ser. Polonica 1: 33-39.
Gumińska B. 1999. Mikoflora Pienińskiego Parku Narodowego, Część VII, Fragmenta Floristica Geobotanica, Ser. Polonica 6: 179-187.
Gumińska B. 2000. Grzyby wielkoowocnikowe (macromycetes). [w:] J. Razowski (red.), Flora i Fauna Pienin, „Monografie Pienińskie” 1: 47-53.
Gumińska B. 2004. Mikoflora Pienińskiego Parku Narodowego. Część VIII, Fragmenta Floristica Geobotanica 11(2): 371-382.
Gumińska B. 2006. Atlas grzybów Pienińskiego Parku Narodowego. Pieniński Park Narodowy. Krościenko n/D, 1-166.
Halama M., Chachuła P., Rutkowski R. 2014. Mycena juniperina (Agaricales, Basidiomycota), new for the polish and central european mycobiota. Polish Botanical Journal 59(1):109-116.
Kućmierz J. 1976. Flora grzybów pasożytniczych Pienin. Cześć I. Plasmodiophoromycetes, Oomycetes, Chytridiomycetes, Ascomycetes. Fragmenta Floristica et. Geobotanica, Ann. XXII, Pars 3. Władysław Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Science, Kraków, 377-393.
Kućmierz J. 1976a. Flora grzybów pasożytniczych Pienin. Cześć II. Basidiomycetes, Deuteromycetes, Fragmenta Floristica et. Geobotanica, Ann. XXII, Pars 4. Władysław Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Science, Kraków, 605-622.
Szczepkowski A., Chachuła P. 2010. Nowe stanowiska i nowe gatunki żywicieli suchogłówki korowej Phleogena faginea (Fr.) Link w Polsce, New localities and new hosts of Phleogena faginea (Fr.) Link in Poland, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 29(1): 93-98.
Wojewoda W. 2003. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. Instytut Botaniki PAN. Kraków.