• Strona główna /
• PRZYRODA /
• Świat roślin /
• Łąki

Do końca XII wieku Pieniny nie były zasiedlone przez ludzi. Góry porastała pierwotna puszcza karpacka. We władaniu lasu nie znajdowały się jedynie strome wapienne urwiska i turnie. Człowiek na stałe pojawił się w Pieninach stosunkowo późno. Intensywną kolonizację Pienin prowadziły w XIII wieku starosądeckie klaryski. Okres kolonizacji Pienin zakończył się z początkiem XVII wieku, wraz z założeniem wsi Hałuszowa. Miejscowości zakładano na surowym korzeniu. Zasadźcy otrzymywali zupełnie dziki i nieprzygotowany pod osadnictwo teren, który należało odpowiednio przygotować. Rozpoczął się proces karczowania i wypalania puszczy. Drewna używano do budowy domów, narzędzi, służyło jako opał. Najwcześniej wycięto lasy w dolinach, gdzie gleby były najżyźniejsze, z biegiem czasu posuwano się coraz wyżej w góry. Wzrost liczby ludności i skąpość terenów nadających się pod uprawę doprowadził pod koniec XVIII wieku do znacznego przetrzebienia lasów na obszarze Pienin. Pola orne sięgnęły 800 m. n.p.m. W Małych Pieninach, których dostępność ze względu na łagodniejszą rzeźbę terenu była większa przekroczyły nawet tę wysokość. Pod koniec XIX w. sytuacja ekonomiczna tutejszej ludności uległa niewielkiej poprawie, co spowodowało zaniechanie upraw na najwyżej położonych polach i stopniowe przekształcenie ich w łąki kośne.

Kilkudziesięcioletnie ekstensywne użytkowanie łąk (brak jakiegokolwiek nawożenia połączony z jednokrotnym koszeniem późnym latem) doprowadziły do powstania unikalnych w skali naszego kraju zbiorowisk roślinnych. Na łąkach pienińskich doskonałe warunki do życia znalazło wiele cennych i rzadkich gatunków roślin, porastających wcześniej brzegi lasów czy śródleśne rozrzedzenia, naturalne wylesienia np. pożarzyska, skaliste zbocza czy miedze, posiadających pierwotnie częste, lecz niewielkie stanowiska. Pienińskie łąki wykazują dziś niezwykle zróżnicowany skład gatunkowy, o którym decydują takie czynniki jak wysokość nad poziom morza, nachylenie stoku i związane z nim nasłonecznienie, wilgotność, żyzność, czyli zawartość w glebie składników pokarmowych. Na 1 metrze kwadratowym można stwierdzić 30-40 gatunków, a na 100 metrach kwadratowych w niektórych płatach liczba dochodzi do 70 gatunków roślin kwiatowych. Do tego bogactwa należy jeszcze dodać wielką różnorodność glonów, porostów, wątrobowców, mchów oraz grzybów, głównie kapeluszowych pojawiających się najobficiej po sianokosach. Pienińskie łąki słyną jako miejsce występowania niezwykle bogatej fauny bezkręgowców, przede wszystkim owadów. Najliczniejsze populacje owadów występują na łąkach ciepłolubnych, stanowiących dla nich nieprzebraną bazę pokarmową. Masowo występują tu błonkówki (pszczoły, trzmiele, gąsieniczniki), motyle, wśród nich modraszki, oczennice, kraśniki. Liczne są pluskwiaki i chrząszcze: m. in. zielone, metalicznie połyskujące kwietnice, czy granatowo-czerwone barciele pszczołowce. Mnóstwo jest ryjkowców, stonek oraz biedronek. Na roślinach związanych z ziołoroślami żerują kózki, wśród których najczęściej spotkać można żółtego z czterema czarnymi plamami kwiatomira, żółto i czerwono ubarwione zmorszniki, sichrawy, mrówki i różnobarwne muchówki.
Poza przyrodniczymi, łąki Pienińskiego Parku Narodowego posiadają również niezwykle wysokie walory estetyczne. W znacznym stopniu urozmaicają krajobraz, zwiększają jego różnorodność. W dalszym ciągu ekstensywnie użytkowane są głównym elementem kulturowego krajobrazu Pienin.

---

Charakterystyka łąk
W najniższych położeniach, na obrzeżach Pienińskiego Parku Narodowego, w bezpośrednim sąsiedztwie terenów zabudowanych, rosną bujne łąki z kupkówką pospolitą, wiechliną zwyczajną i rajgrasem wyniosłym. Są to zbiorowiska, w których dla uzyskania dużej masy siana, prowadzono dawniej na szeroką skalę dosiewanie gatunków pastewnych i intensywne nawożenie obornikiem oraz nawozami mineralnymi. Dzięki nawożeniu rośnie tu dużo roślin azotolubnych, m. in.: trybuła leśna, barszcz łąkowy, podagrycznik, pępawa dwuletnia, mniszek pospolity, wiechlina zwyczajna, wyczyniec łąkowy. Roślinność jest bujna jednak skład gatunkowy ubogi, często ograniczony do kilku gatunków.

Najpospolitszym zbiorowiskiem łąkowym Pienińskiego Parku Narodowego jest łąka z dzwonkiem rozpierzchłym i konietlicą łąkową. Występuje na wysokości od 420 do 800 m. n.p.m. Jest to średnio żyzna łąka, koszona i nieregularnie nawożona. W składzie gatunkowym rozpoznać można szczaw zwyczajny, brodawnika zwyczajnego, przetacznika ożankowego, mniszka pospolitego, koniczynę łąkową i białą. Często występują w mozaice z innymi typami łąk tworząc z nimi zbiorowiska przejściowe.

Najcenniejszym zbiorowiskiem łąkowym Pienińskiego Parku Narodowego jest umiarkowanie sucha łąka pienińska, rozwijająca się na płytkich glebach brunatnych, słabo zakwaszonych, na których rosły dawniej lasy liściaste. Gatunkami wskaźnikowymi dla zbiorowiska są rośliny motylkowate: przelot pospolity oraz koniczyna pagórkowa. Występowanie umiarkowanie suchych łąk jest niemal całkowicie ograniczone do Pienin, a jedynie jego zubożałe odpowiedniki spotkać możemy w sąsiednich pasmach górskich. Ciepłolubną łąkę pienińską oglądać możemy w miejscach płaskich lub nieznacznie nachylonych, dobrze nasłonecznionych m.in. na polanach: Stolarzówka, Doliny nad Gródkiem, Szopka. W składzie gatunkowym roślin na pierwszy rzut oka daje się zauważyć dominację roślin kwiatowych, głównie motylkowych. Pospolite gatunki traw występują tu w znacznie mniejszej ilości. Spowodowane jest to całkowitym brakiem nawożenia mineralnego. Wśród roślin kwiatowych występujących w zbiorowisku na szczególną uwagę zasługują storczyki: samiczy, męski, kukułka bzowa, kukułka Fuchsa, storczyca kulista, podkolan biały, gółka długoostrogowa, ozorka zielona, listera jajowata. Inne rosnące tu gatunki to: mieczyk dachówkowaty, chaber driakiewnik, wilżyna bezbronna, kozibród wschodni, dzwonki; rozpierzchły i skupiony, lucerna sierpowata, macierzanka zwyczajna, jaskier wielokwiatowy, babka średnia, komonica zwyczajna, wiązówka bulwkowa, szelężniki: większy i mniejszy, groszki: łąkowy i leśny, krzyżownice: czubata i zwyczajna, biedrzeniec mniejszy.  

Niewielkie powierzchnie polan powyżej 600 m. n.p.m. zajmują łąki mieczykowo-mietlicowe. Jest to zbiorowisko typowe dla piętra regla dolnego w Karpatach Zachodnich, jednak na obszarze Pienińskiego Parku Narodowego występuje sporadycznie. Znacznie częściej spotkać je można w słowackim Parku Narodowym na obszarze Małych Pienin. W przeciwieństwie do ciepłolubnej łąki pienińskiej w składzie gatunkowym tego zbiorowiska dominują trawy: mietlica pospolita, kostrzewa łąkowa, i kupkówka pospolita oraz kilka gatunków przywrotników. Brak tu roślin motylkowych, a gatunki ciepłolubne występują sporadycznie. Dość często rośnie tu piękny mieczyk dachówkowaty i dziurawiec czteroboczny. Łąki te są regularnie koszone i w niewielkim stopniu nawożone. Dość często uzyskuje się na nich drugi pokos traw tzw. otawę, a po sianokosach przepasa się na nich bydło.

W miejscach lokalnych wysięków wody, w terenie średnio nasłonecznionym o niewielkim nachyleniu i ograniczonym odpływie, rozwija się wilgotna łąka ostrożeniowa. Gatunkiem dominującym jest tu ostrożeń łąkowy. Jest to roślina wilgociolubna o prostej, u dołu czerwonawej łodydze i wysokości 30-120 cm. Koszyczki kwiatowe w liczbie 3 do 5 wyrastają na szczycie, najwyższy koszyczek jest prosto wzniesiony do góry. Łany kwitnących ostrożeni obserwować można od maja do lipca. Z innych roślin wilgociolubnych częste są: zakwitająca najwcześniej knieć błotna, pępawa błotna, kulik zwisły z charakterystycznymi jakby zbyt ciężkimi zwisającymi kwiatami, sitowie leśne i niezapominajka błotna. Ze szlaku turystycznego łąki ostrożeniowe można w parku obserwować na polanach Doliny nad Gródkiem, Czerniawa, Małe Załonie, Nad Kątami.

Wraz ze wzrostem wysokości zmienia się skład florystyczny łąk. Na nieużytkowanych od dawna, ocienionych obrzeżach dużych polan oraz opuszczonych niewielkich polanach śródleśnych, na wysokości do 800 m n.p.m. rozwijają się łąki ziołoroślowe niższych położeń. Bogactwo gatunkowe tych łąk jest umiarkowane, ale roślinność bujniejsza w stosunku do łąk kośnych. Rosną tu m.in. dziurawiec czteroboczny, jarzmianka większa, biedrzeniec wielki, goryczka trojeściowa, przywrotnik ostroklapowy, świerząbek orzęsiony. Łąki ziołoroślowe najczęściej rozwijają się na wilgotnych, dość mocno zacienionych stokach o wystawie północnej i dość znacznym nachyleniu. W miejscach bardzo mocno zawilgoconych rozwija się łąka ziołoroślowa z wiązówką błotną i bodziszkiem. Zbiorowisko to występuje w parku niezwykle rzadko.

Najwyżej położone w Pienińskim Parku Narodowym polany pod Trzema Koronami: Kosarzyska, Pieniny, Wyrobek i Klejczynę porastają bujne pienińskie łąki ziołoroślowe.  Ze względu na nieprzydatność siana (twarde, łykowate, kłujące liście i łodygi, występowanie gatunków trujących np. ciemiężyca zielona, tojad dzióbaty, lilia złotogłów) łąki te koszone są nieregularnie, raz na 2-3 lata, lecz dzięki temu charakteryzują się bujniejszą niż łąki ciepłolubne roślinnością. Gatunkami wskaźnikowymi dla tego zbiorowiska są; okrzyn szerokolistny, ciemiężyca zielona, złocień podbaldachowy. Wczesną wiosną zakwitają tu łany przebiśniegów i zawilców, a późnym latem przepiękny ostrożeń głowacz i żółto kwitnący starzec górski. W zbiorowisku rośnie dużo roślin ciepłolubnych m. in.: wilczomlecz sosnka, jaskier wielokwiatowy, koniczyna pogięta, dzwonek skupiony, kłosownica pierzasta, czyścica storzyszek, dziurawiec czteroboczny oraz trawy: kupkówka pospolita i mietlica pospolita. Częste są tu też gatunki leśne: starzec gajowy, kokoryczka okółkowa, lilia złotogłów oraz krzewy wawrzynka wilczełyko. Pod koniec sierpnia w zacienionych miejscach na skrajach lasu zakwita tojad dzióbaty. Pienińską łąkę ziołoroślową spotyka się na silnie nachylonych stokach o wystawie południowej jak i północnej, umiarkowanie i słabo nasłonecznionych, w zakresie wysokości 750-950 m n.p.m.

Bardzo ciekawym i niestety coraz rzadszym zbiorowiskiem, ze względu na tworzenie ujęć wodnych i studni, (co prowadzi do osuszania) jest eutroficzna młaka górska. Młaki wykształcają się w miejscach z wolno sączącą się wodą, bogatą w węglan wapnia. Charakterystycznymi gatunkami roślin rosnących w tym zbiorowisku są: kozłek całolistny, turzyca Davalla, turzyca żółta oraz wełnianka szerokolistna. Ozdobą młak jest owadożerny tłustosz zwyczajny i piękny storczyk - kruszczyk błotny. Masowo występuje tu storczyk szerokolistny, w podłożu bujnie rozwijają się mchy. Młaki eutroficzne występują od podnóży Pienin po około 800 m n.p.m. w miejscach prawie płaskich gdzie odpływ wody jest ograniczony. Ładny, choć niewielki fragment eutroficznej młaki górskiej zobaczyć można przy szlaku niebieskim pod przełęczą Szopka. W sąsiedztwie tworzących rozlewiska potoków młaka przybiera postać szuwaru. Charakterystyczny wygląd nadają mu wielkie kępy turzycy prosowej, którym towarzyszy przytulia błotna i wierzbownica błotna. Szuwar z turzycą najlepiej prezentuje się przy kładce na Pienińskim Potoku (szlak na Trzy Korony).

Ochrona łąk w Pienińskim Parku Narodowym
Pienińskie łąki tworzą jedyną w swoim rodzaju, unikalną w skali kraju mozaikę, o niezwykle wysokiej różnorodności. Jednak jako ekosystemy półnaturalne (powstałe w wyniku działalności człowieka, ale wszystkie składniki ich fauny i flory są rodzime), stale podlegają zjawisku sukcesji i niekoszone zarastają krzewami, drzewami, wreszcie stają się lasem. Dlatego też zbiorowiska łąkowe Pienińskiego Parku Narodowego należące do Skarbu Państwa podlegają ochronie czynnej, co oznacza, że dopuszcza się na nich prowadzenie zabiegów uprawowych (koszenie, usuwanie biomasy) mających zachować te niezwykle cenne zbiorowiska w niezmieniającym się stanie. Nieustannie jest tu prowadzony monitoring oraz dziesiątki prac badawczych z różnych dziedzin nauki. Nieco gorzej wygląda sytuacja na łąkach należących do prywatnych właścicieli. Nieopłacalność tradycyjnego użytkowania coraz częściej powoduje zaniechanie koszenia sporych fragmentów łąk i w konsekwencji ich zarastanie. W bezpośrednim sąsiedztwie Parku znajdują się również obszary, na których zbyt intensywne użytkowanie prowadzi do szybkiego wyjaławiania i degradacji zbiorowisk. W związku z tym Dyrekcja Parku prowadzi starania o wykup z rąk prywatnych najcenniejszych z przyrodniczego punktu widzenia łąk w celu ich rekultywacji i przywrócenia bogatego stanu gatunkowego. Środki na wykupy pochodzą między innymi z projektu „Natura w mozaice - ochrona gatunków i siedlisk w obszarze Pieniny” LIFE+ oraz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

tekst, zdjęcia: M. Szajowski

---