Pienińskie murawy zasiedlają przepaściste ściany i półki skalne, strome stoki oraz piargi. Rosnące tutaj rośliny przystosowały się do trudnych warunków klimatycznych i glebowych. Posiadają mięsiste liście magazynujące wodę lub liście i łodygi pokryte kutnerem, co zapobiega parowaniu wody. Silnie rozwinięte systemy korzeniowe umożliwiają przytwierdzanie się do skalnego podłoża.
Wyjątkowość pienińskich muraw polega na występowaniu obok siebie zarówno roślin wysokogórskich jak i ciepłolubnych. Występują tu również relikty, tzn. rośliny i zwierzęta, które przetrwały na swoich stanowiskach z wcześniejszych okresów geologicznych i są od innych populacji danego gatunku znacznie oddalone, oraz endemity – gatunki rosnące na jednym, niewielkim obszarze i niewystępujące nigdzie indziej poza nim. Do chwili obecnej, w obrębie muraw stwierdzono występowanie ponad 200 gatunków naczyniowych. Licznie występują tu również mchy i porosty, których lista jest stale poszerzana o nowo odkrywane. Są wśród nich gatunki rzadkie, cenne dla nauki, charakterystyczne jedynie dla Pienin. Ze względu na skład gatunkowy i rodzaj zajmowanego siedliska botanicy podzielili pienińskie murawy na trzy rodzaje: naskalną murawę górską, ciepłolubną murawę naskalną i murawę kserotermiczną.
Naskalna murawa górska porasta skalne półki w wyższych położeniach oraz miejsca chłodne i zacienione w Masywie Trzech Koron i Pieninkach. Jest to zbiorowisko o charakterze endemicznym tzn. w takim składzie gatunkowym występuje jedynie w Pieninach. Rośliną panującą jest tu sesleria skalna, gatunek poza Pieninami występujący w Polsce jedynie w Tatrach i na Ponidziu. Niezwykle ciekawą rośliną jest pochodzący prawdopodobnie z trzeciorzędu, a więc sprzed około trzech milionów lat, endemit Pienin – mniszek pieniński. Inna osobliwością naskalnej murawy górskiej jest reliktowa chryzantema Zawadzkiego. Gatunek ten pospolicie występujący w środkowej Syberii, gdzie tworzy wiele odmian, posiada w Pieninach jedyne stanowisko w Karpatach. Reprezentantami flory wysokogórskiej są: traganek jasny oraz aster alpejski licznie występujące wysoko w Tatrach i Alpach. Pienińskie stanowiska astra odnajdujemy już na wysokości 460 m n.p.m. Inne ciekawe gatunki to: pszonak Wittmanna, posłonek skalny, jaskier skalny, goździk wczesny, oset siny czy chaber barwny oraz ciepłolubne: ożanka górska, przewiercień sierpowaty, rozchodnik ostry i smagliczka skalana, zdobiąca w maju żółtymi kwiatami skalne ściany Przełomu Dunajca. Naskalna murawa górska jest zbiorowiskiem w pełni naturalnym. Występowała w czasie holocenu, a przypuszczalnie już także w plejstocenie (ok. 12 tys. lat temu). Niedostępność ścian skalnych i związana z tym minimalna presja wywierana przez ludzi spowodowała, że do czasów współczesnych zbiorowisko to przetrwało w formie prawie niezmienionej. Zachodnią granice występowania naskalnej murawy górskiej w Pieninach stanowi Wąwóz Szopczański. W Małych Pieninach naskalna murawa górska występuje w Wąwozie Homole i na skałach Białej Wody, jednak w znacznie zubożałej formie. Nie rośnie tam między innymi chryzantema Zawadzkiego.
Ciepłolubna murawa naskalna zajmuje suche, dobrze oświetlone skały głównie Pienin Czorsztyńskich, ale niewielkie płaty spotkać można na całym obszarze Pienin. Gatunkiem panującym w tym zbiorowisku jest kostrzewa blada, której towarzyszą rośliny ciepłolubne m.in. czosnek górski, rojownik włochaty, skalnica gronkowa, pięciornik omszony, kokoryczka wonna, szałwia okręgowa, ożanka górska, ciemiężyk białokwiatowy. W miejscach umiarkowanie zacienionych rosną paprocie: paprotka zwyczajna oraz zanokcice – murowa i skalna. Rośliny wysokogórskie rosną tu rzadko. Bardzo cennym gatunkiem jest pszonak pieniński – endemit rosnący na górze zamkowej w Czorsztynie oraz na wzgórzu Flaki nad Sromowcami Wyżnymi. Roślina preferuje obrzeża muraw i rzadkie zarośla. W ostatnich latach stanowiska pszonaka odnaleziono również pod Upszarem w okolicy zapory i Wąwozie Homole, dokąd najprawdopodobniej został zawleczony. Ciepłolubne murawy naskalne w Pieninach tylko w części są pochodzenia naturalnego. Większość z nich powstała w wyniku wycięcia lasów bukowych porastających skaliste podłoże.
Endemit- to gatunek rośliny lub zwierzęcia unikalny dla danego miejsca albo regionu, nigdzie indziej niewystępujący naturalnie. Obszar występowania endemitu może stanowić jego dawny areał życiowy pozostały po minionym okresie geologicznym, ograniczony współcześnie do niewielkiego obszaru (mniszek pieniński rosnący w naskalnej murawie górskiej). Endemitem może być również gatunek ewolucyjnie młody, który nie rozprzestrzenił się jeszcze na większym obszarze (pszonak pieniński). Gatunki endemiczne mają niezwykle wąskie przystosowanie do swoich warunków życia i nie znoszą wahań środowiska, przez co bardzo często narażone są na wyginięcie.
Murawa kserotermiczna porasta południowe, ciepłe i suche zbocza oraz ustabilizowane piargi i osypiska pod skałami, na których wykształciła się już warstwa gleby (brunatnej rędziny). Na dużym obszarze swojego występowania jest zbiorowiskiem naturalnym. Jedynie w terenie, gdzie jeszcze do niedawna prowadzony był wypas bydła i owiec, a także w miejscu wyciętych ciepłych lasów bukowych powstała wtórnie. Charakterystycznymi dla pienińskiej murawy kserotermicznej gatunkami roślin są cieciorka pstra, czyścica storzyszek, dziurawiec zwyczajny, mogąca służyć za przyprawę lebiodka pospolita, kokoryczka wonna, czyściec kosmaty, oman szlachtawa, okrzyn szerokolistny, rzepik pospolity, rumian żółty, driakiew żółtawa. W zależności od ekspozycji i rodzaju podłoża w zbiorowisku dominują inne gatunki roślin. Na grubym piargu okrzyn szerokolistny, a na drobnym, nieprzemieszczającym się paprocie: zachyłka Roberta i paprotnica krucha, wśród nich bodziszek cuchnący i rozchodnik wielki – roślina żywicielska dla gąsienic motyla niepylaka apollo. Na skalistych zboczach częściej spotkamy perłówkę siedmiogrodzką, a na wypalonych słońcem skarpach trzcinnik pstry i cenioną dawniej przez miejscową ludność ze względu na swe właściwości lecznicze szałwię okręgową. Sporadycznie występują tu również rośliny wysokogórskie, a w niższych położeniach częste są gatunki łąkowe m.in. przelot pospolity. Uroku dodają murawom rosnące kępami krzewy: dereń świdwa, popularna ze względu na owoce służące do produkcji oryginalnych nalewek śliwa tarnina, berberys zwyczajny, bez koralowy oraz róże. Na płatach murawy, gdzie sukcesja jest bardziej posunięta, rozpoznajemy drzewa: lipę drobnolistną, sosnę zwyczajną i jawora oraz świerki.
Murawy naskalne to nie tylko rośliny kwiatowe. Płaty nagich skał w ich obrębie zasiedlają dziesiątki gatunków porostów, tworzących namiastkę gleby i czyniących warunki do wkroczenia roślin. Wrażliwe na zanieczyszczenie powietrza porosty są organizmami skrajnie zagrożonymi. Do najciekawszych pienińskich porostów naskalnych należą: odnożyca pośrednia, dołczanka torbiasta, obrost modry, skórnica czerwonawa, płosz Schaerera, skorupowiec skalny, kulistka łuskowata, garbatka śnieżyca, grzezica ponura.
Ciekawą grupą roślin zasiedlającą murawy są – stanowiące element flory śródziemnomorskiej – ciepło i sucholubne, wapienne mchy, których w Pieninach opisano do tej pory ponad 50 gatunków. Posiadają one – podobnie jak rośliny naczyniowe – wiele przystosowań do okresów suszy i dużego nasłonecznienia: hyalinowe włoski, mocno zgrubiałe i brodawkowate błony komórkowe, podwinięte oraz pofałdowane liście. Najciekawszymi reprezentantami tej grupy roślin są: opończyk zwyczajny, rokitniczek górski, białoząb kolistoogonkowy, szurpek nierówny, łańcuszkowiec wapieniolubny, skalniczek siwy, kędzierzawka krucha i rozłupek alpejski.
tekst, zdjęcia: M. Szajowski