Pieniny – Zapora – Zmiany
czyli jak zapora czorsztyńska zmieniła środowisko, florę, faunę i krajobraz Pienin

Opracowali: Roman Soja, Jan Bodziarczyk, Krzysztof Karwowski

W wyniku spiętrzenia wód Dunajca zaporą pod Niedzicą i zaporą w Sromowcach Wyżnych powstały dwa zbiorniki wodne, których wpływ na otaczające środowisko jest znaczący. Przed powstaniem Zbiornika Czorsztyńskiego i Sromowieckiego na tym terenie wody powierzchniowe stanowił tylko Dunajec z licznymi, szybko płynącymi potokami oraz źródła i młaki. Nowe zbiorniki natomiast posiadają wody o cechach jezior, z dużymi wahaniami poziomu lustra wody, którymi na dodatek steruje człowiek. Budowa zbiorników w rejonie, gdzie istnieje Pieniński Park Narodowy, spowodowała uruchomienie różnych procesów, które zmieniają środowisko (wody, gleby, rzeźbę), florę, faunę i krajobraz.

Dane techniczne zapór i zbiorników
Budowę zbiorników zakończono po 22 latach w 1997 r. Dyskusja nad celowością budowy tak wielkiego obiektu hydrotechnicznego w Pieninach trwała na długo przed i w trakcie jego budowy. Ciągle aktualne są pytania o skutki, jakie wywoła ta ogromna inwestycja.
Celem budowy zbiorników była ochrona przed powodziami na Dunajcu, produkcja energii elektrycznej, podniesienie przepływów Dunajca podczas suszy a także turystyka i rekreacja. Podstawowe dane zbiorników zestawiono w tabeli. Ulegają one zmianom w zależności od napełnienia zbiornika, a w przypadku produkcji energii elektrycznej w zależności od ilości wody dopływającej do zbiorników.

Parametry Zespołu Zbiorników Wodnych Czorsztyn-Niedzica i Sromowce Wyżne.

Głównymi rzekami wpływającymi do Zbiornika Czorsztyńskiego jest Dunajec i Białka Tatrzańska oraz potoki spływające z Gorców i Spisza. Do Zbiornika Sromowieckiego uchodzi Niedziczanka mająca swe źródła w Słowacji.

Zmiany w środowisku
Powstanie zbiorników wywołało różne zmiany w środowisku, które można podzielić na:
zmiany szybkie i trwałe (są łatwe do stwierdzenia)
zmiany powolne, spowodowane dostosowywaniem się przyrody do nowych warunków (ich opis wymaga długotrwałych badań).

Geologia i rzeźba
Powstanie zbiorników spowodowało zalanie stanowisk dokumentacyjnych, na których badano budowę geologiczną Pienin. Takie stanowiska znajdowały się u podnóży wzniesień zamków w Czorsztynie i Niedzicy.
W Pieninach występują liczne uskoki tektoniczne, wzdłuż których istnieją niewidoczne dla oka ruchy skorupy ziemskiej. Zgromadzona w zbiorniku woda o ciężarze ponad 250 mln ton powoduje taki nacisk, że w tym miejscu skorupa ziemska obniżyła się o 7 mm. Zmiany te nie zagrażają konstrukcji zapory i są normalne w rejonie nowych zbiorników.
Nowym elementem w rzeźbie terenu jest linia brzegowa w postaci stromych krawędzi, erodowanych przez falowanie wody. W miejscach, gdzie do wody schodzą strome lub skaliste stoki, krawędź ma charakter klifu. Na stromych stokach Pienińskiego Parku Narodowego, która dochodzi bezpośrednio do zbiornika, powstają osuwiska. Przy ujściu Dunajca do Zbiornika Czorsztyńskiego powstały stożki akumulacyjne z drobnego żwiru, piasku i mułu naniesionego przez rzekę. Zmiany linii brzegowej z czasem powinny maleć i po latach nastąpi jej ustabilizowanie. Należy mieć świadomość, że po wielu latach zbiornik ulegnie całkowitemu zamuleniu i przestanie pełnić przypisaną mu rolę gospodarczą.

Wody
Bardzo wyraźne zmiany mają miejsce w przypadku reżimu hydrologicznego Dunajca, czyli ilości wody przepływającej w różnych okresach (w czasie dnia, miesiąca, podczas powodzi lub suszy). Od czasu wybudowania zapory Dunajec nie jest już rzeką naturalnie płynącą, ponieważ ilość wody w korycie jest regulowana i wynika ona z pracy elektrowni. Podwyższane są przepływy dla ułatwienia spływu tratw z turystami, a w okresach powodziowych regulowana jest wysokość fal powodziowych.
Praca zbiornika nie zmienia ilości wody płynącej w ciągu roku, ale zmianie ulega jej przepływ w danym czasie. Woda gromadzona jest wiosną lub latem w okresie występowania roztopów lub wysokich opadów a wypuszczana ze zbiornika jesienią i zimą. Przed uruchomieniem zbiorników najniższy przepływ w przełomie Dunajca wynosił nawet 2,2 m3/s a dzisiaj, w miesiącach spływu tratwami (kwiecień-październik), wynosi 12 m3/s (poza sezonem turystycznym wynosi 9 m3/s).
Działanie zbiorników na obniżenie wysokości fal powodziowych jest duże. Poniżej zbiorników fala katastrofalna, występująca raz na 100 lat, obniżona zostaje o 1,5 m, ale już na wysokości Nowego Sącza, czyli około 50 km poniżej, oddziaływanie to maleje do zaledwie kilku cm. Regulacja przepływów ma bardzo korzystny wpływ na turystykę, ponieważ spływ tratwami może odbywać się praktycznie w czasie całego sezonu letniego, z wyłączeniem tylko kilku dni w ciągu sezonu.
Wody wypływające ze zbiorników są cieplejsze zimą i chłodniejsze latem. Zmiana termiki wody w Dunajca zimą powoduje brak pokrywy lodowej w przełomie. Wtedy rzeka jest barierą nie do przebycia dla drobnych zwierząt.
W zbiornikach osadza się na dnie 90% zawiesiny drobnych cząstek mineralnych, niesionych przez rzeki i potoki, co prowadzi do zmniejszenia się pojemności zbiorników. Wody zbiorników mają także inny skład chemiczny niż wody płynące. Podniesienie przepływów skutkuje poprawą czystości wody w Dunajcu poniżej zapór, ponieważ przy takim samym dopływie ścieków, mamy niższą koncentrację zanieczyszczeń w rzece.
Zatrzymywanie rumowiska wleczonego (piasek, żwir i duże głazy) przed zaporami powoduje pogłębianie koryta i wyrównywani dna rzeki poniżej zapór. W przyszłości będzie to skutkowało obniżeniem wód gruntowych wzdłuż doliny Dunajca. Powoli znikają też żwirowe i piaszczyste łachy towarzyszące Dunajcowi w przełomie.

Wody podziemne
Zmiany wód podziemnych ograniczone są do doliny rzecznej. Powyżej zapór istnienie zbiorników o szybko zmieniającym się poziomie wody powoduje występowanie podtopień, przed którymi wsie chronione są wałami i przepompowniami. Poniżej zapór, poza strefą przesiąkania wód ze zbiornika, zmiany są niewielkie i objawiają się zmniejszeniem wahań poziomu wód gruntowych i niewielkimi zmianami wydajności źródeł.

Klimat
Udokumentowanie zmian klimatycznych jest trudne, ponieważ wymaga długich lat badań. Wielki zbiornik wody zawsze wpływa na lokalny klimat, ale brak jest dokładnych danych o skali zmian. Jednym ze wskaźników zmian klimatycznych jest liczba dni z mgłą, która zwiększyła się w ciągu roku o około 10 dni. Obserwowane są różne zmiany klimatu, na które nakładają się zmiany lokalne spowodowane wpływem wielkich mas wody (ocieplającym zimą i ochładzającym latem), ale wyodrębnienie tych zmian jest wysoce problematyczne.

Gleby
Zmiany w glebie następują bardzo powoli, ponieważ zależą od zmian klimatu, szaty roślinnej i rzeźby terenu. Budowa zbiorników zaznaczyła się bardzo dużymi zmianami na corocznie zalewanych, żwirowo-piaszczystych łachach w korycie Dunajca. Łachy te, wcześniej wolne od roślinności niszczonej corocznie przez wezbrania, szybko zarastają i tworzą się na nich warunki umożliwiające rozwój gleb w początkowym stadium. Omówione wcześnie obniżenie koryta Dunajca poniżej zapór spowoduje osuszenie gleb w dolinie rzeki poprzez obniżenie się poziomu wód gruntowych.

Krajobraz
Ten element środowiska uległ największej zmianie. Między dwoma zamkami nad Dunajcem, gdzie zbiegały się losy polskie, słowackie i węgierskie, ukształtował się historyczny krajobraz, który obecnie zastąpiony został jednolitą taflą wody i wielkimi hydroenergetycznymi budowlami. Pod wodą pozostały stare Maniowy – wieś w całości będąca dokumentem dawnej architektury a zastąpiono ją nową zabudową na stoku, która jest zgrzytem w pejzażu. Zmiana ta jest nieodwracalna.
Niewiele jest w Polsce miejsc, w których zaistniały tak dramatyczne zmiany krajobrazu. Oprócz obiektów zapory, elektrowni i wałów, powstała także nowa sieć dróg przecinająca obszar parku narodowego, zabudowania, linie energetyczne i przeprawy przez rzekę. Pojawiły się nowe przystanie wodne u podnóża zamku w Czorsztynie i wzdłuż brzegów Zbiornika Czorsztyńskiego. Żeglarstwo, sporty wodne, turystyka letnia i zimowa spowodowały budowę nowych lub modernizację starych domów.
W krajobrazie Pienin dominowały wąskie pasma pól rozdzielone miedzami a widok z Trzech Koron na ich kolorową mozaikę znajdował się w każdym podręczniku geografii. Powoli zanika także i ten dokument przeszłości, ponieważ tradycyjne rolnictwo pienińskie już prawie nie istnieje. Nowe domy nie mają już zabudowań gospodarczych a stare są adaptowane dla celów turystycznych, często tracąc swój tradycyjny charakter. Wsie otaczające Pieniński Park Narodowy w ciągu ostatnich 20 lat dramatycznie zmieniły swój wygląd a proces ten staje się coraz szybszy.

Zmiany we florze

Glony
Grupa organizmów wodnych uznawana za wskaźniki czystości wód. W latach 1992-93 wykazano około 250 gatunków a po napełnieniu zbiorników wodnych już tylko 150. Zapora, poza fizycznym ograniczeniem migracji glonów, wpłynęła niewątpliwie na zmiany funkcjonowania całego ekosystemu wodnego. Gatunki rzadkie i wyspecjalizowane zaczęły ustępować, a pojawiły się gatunki nie notowane wcześniej, lecz łatwo przystosowujące się do nowych warunków i w dużej mierze uzależnione od człowieka.

Porosty
Negatywny wpływ zapory na porosty polegał przede wszystkim na fizycznym zniszczeniu wielu stanowisk gatunków, które miały tutaj swoje jedyne miejsca występowania w Polsce. Po wypełnieniu zbiornika wodą, niekorzystne zmiany dotknęły również gatunki w bezpośrednim otoczeniu zapory, które systematycznie zaczęły ustępować i wymierać.

Śluzowce
Śluzowce to organizmy o skomplikowanym cyklu życiowym, bowiem wykazują cechy także prymitywnych zwierząt (ruchliwa śluźnia) oraz nawiązują do grzybów, poprzez formowanie zarodni. Zasiedlają przede wszystkim martwe drewno, którego ilość i jakość zmieniała się na obszarze przyszłej inwestycji. Do 2007 roku na obrzeżu Zbiornika Czorsztyńskiego i Sromowieckiego stwierdzono łącznie 54 gatunki. Zmiany na korzyść różnorodności gatunkowej zaznaczają się wraz z zarastaniem obrzeży, a tym samym powstawaniem zróżnicowanych mikrosiedlisk, sprzyjających rozwojowi śluzowców. Trudno jednoznacznie określić, w jakim stopniu są one wywołane bezpośrednim, czy też pośrednim wpływem zbiorników.

Mszaki
Spiętrzenie wód Dunajca było bezpośrednią przyczyną zniszczenia wielu stanowisk mchów, w tym również taksonów bardzo rzadkich. Niektórym z nich udało się przetrwać na pojedynczych stanowiskach poza parkiem narodowym, np. w Małych Pieninach. Niekorzystne zmiany wynikają również z wpływu masowej turystyki, postępującej działalności człowieka oraz zaniechania tradycyjnych metod użytkowania ziemi. Po powstaniu zbiorników wodnych nastąpiło rozprzestrzenianie się gatunków nadrzewnych (epifitycznych). Podobne kierunki zmian obserwuje się również w innych regionach Polski i Europy, więc trudno ocenić, czy jest to efekt sprzyjających warunków mikroklimatycznych wywołany zbiornikami wodnymi, czy też są to zmiany w szerszej skali, związane np. z poprawą stanu jakości powietrza.

Rośliny wodne
Radykalne zmiany w środowisku życia roślin wodnych nastąpiły z chwilą rozpoczęcia prac przygotowawczych dna doliny do zalania. Po wypełnieniu zbiorników wszystkie stanowiska roślin wodnych i szuwarowych związane z dnem doliny zostały zniszczone. Zagładzie uległo między innymi jedyne stanowisko z terenu Polski gatunku z rodzaju włosienicznik, który – jako mieszaniec międzygatunkowy – uchodził za wyjątkową osobliwość naukową. Można było przypuszczać, że powstałe akweny wodne będą sprzyjać rozwojowi roślinności wodnej. W niedługim czasie okazało się, że kolonizacja zbiorników przez roślinność wodną następuje bardzo wolno. Przyczyn jest wiele, ale do najważniejszych należą duże wahania poziomu wód, strome brzegi i silne falowanie, które niszczą rośliny.

Rośliny lądowe
Największe i nie budzące wątpliwości zmiany nastąpiły w tej części doliny Dunajca, która znalazła się pod wodą, czyli na obszarze o powierzchni około 1200 ha. Zniszczeniu uległy przede wszystkim stanowiska rzadkich gatunków związanych ze żwirowiskami Dunajca: gęsiówki alpejskiej, rogownicy Raciborskiego czy szczawiu tarczolistnego. Niektóre z nich można już tylko obserwować powyżej zapory w dolinie Białki.
Zapora stała się dla wielu gatunków roślin skuteczną barierą w migracji, zawłaszcza pomiędzy Tatrami a Pieninami. Zalanie doliny miało również bezpośredni wpływ na zniszczenie gatunków związanych z ciepłolubnymi murawami naskalnymi, rozwijającymi się u podnóża zamku czorsztyńskiego, gdzie degradacji uległ fragment populacji pszonaka pienińskiego – endemicznego gatunku Pienin. Dzięki zaangażowaniu pracowników Pienińskiego PN udało się utrzymać populację tego gatunku na odpowiednim poziomie. Kilka rzadkich gatunków: tojad dzióbaty, miłosna górska czy przetacznik pokrzywolistny utraciły swoje stanowiska w uroczysku Zielone Skałki. Wyjątkowo rzadki krzew tawuła średnia, znana poza Pieninami tylko z Bieszczadów, zanikła z kolei na stanowisku u podnóża ruin zamku czorsztyńskiego.

Lasy i zarośla
Z krajobrazu doliny, który znalazł się po wodą, zniknęły zarośla wrześni pobrzeżnej związanej ze żwirowiskami i brzegami Dunajca. Podobny los spotkał najpiękniejsze w Polsce płaty nadrzecznej olszyny górskiej wraz z łanami chronionej paproci pióropusznika strusiego. Część populacji tej wyjątkowo pięknej i efektownej paproci udało się przenieść na stanowiska zastępcze w Przełomie Pienińskim.
Negatywny wpływ zbiornika wodnego na zbiorowiska roślinne szczególnie zaznaczył się poniżej zapory, gdzie Dunajec został w znacznym stopniu ujarzmiony przez człowieka i przestał być już tak dziką i nieprzewidywalną rzeką jak przed powstaniem zapory. Fale powodziowe i niesiona wiosennymi roztopami kra lodowa, które warunkowały istnienie i funkcjonowanie pewnych zbiorowisk roślinnych, zostały ograniczone lub nawet wyeliminowane. Zbiorowiska roślinne, które potrzebują do swojego rozwoju specyficznych siedlisk, jak żwirowiska czy kamieńce nadrzeczne, zostały pozbawione możliwości prawidłowego funkcjonowania. Zmiana warunków umożliwiła pojaw, a z czasem również dominację ekspansywnej mozgi trzcinowatej, która zaczęła wypierać inne gatunki.
Powstanie zapory nie pozostało bez wpływu na lasy łęgowe, rozwijające się w sąsiedztwie rzek. W Pieninach ze względu na prawie pionowe i urwiste ściany skalne opadające ku brzegom Dunajca, miejsc do rozwoju tego typu zbiorowisk nie ma zbyt wiele.
Budowa zapory miała też bezpośredni wpływ na wycięcie na zboczach doliny Dunajca sporej powierzchni lasów. Usuwano całość roślinności do linii stanowiącej granicę maksymalnego, planowanego poziomu wód zbiornika. Od tamtej pory lasy sąsiadujące z powstałymi zrębami wykazują pogorszenie stanu zdrowotnego. Pojedyncze drzewa a nawet grupy drzew na skutek pogorszenia warunków egzystencji ulegają osłabieniu i systematycznie zamierają.
W lasach na obszarze parku narodowego zaobserwowano niewielkie zmiany w okresie po zalaniu zbiorników wodnych. Miały one charakter spontaniczny i wynikały z naturalnych przemian. Zaobserwowano też wzrost liczby gatunków synantropijnych, czyli związanych z człowiekiem. Poza bezpośrednim zniszczeniem zbiorowisk roślinnych, co było wynikiem budowy zbiornika, zmiany nie są proste do udowodnienia. Najczęściej procesy te nachodzą na siebie a rozdzielenie ich nie zawsze jest łatwe, a często wręcz niemożliwe.

Łąki i pastwiska
Udowodnienie negatywnego wpływu na roślinność łąkową pozostawia wiele do życzenia i nie jest proste, gdyż okres budowy i wypełniania zbiornika wodą był jednocześnie okresem zmian w sposobie użytkowania ziemi. Zaniechanie użytkowania łąk i pastwisk przez miejscowych rolników miało bezpośredni wpływ na wzrost żyzności tych siedlisk oraz spontaniczne wkraczanie roślinności leśnej na opuszczone łąki i pastwiska. Powstanie zbiorników wodnych miało też zdecydowanie negatywne znaczenie w „wybuchu” niekontrolowanej turystyki, która szczególnie w bezpośrednim sąsiedztwie zbiornika stała się atrakcyjna i zaczęła przybierać wręcz charakter masowy. Spowodowało to zwiększoną penetrację tych obszarów Parku, które nie są powszechnie udostępniane do turystyki.

Zmiany w faunie
Podobnie jak w przypadku roślinności, największe zmiany na skutek powstania zespołu zbiorników wodnych nastąpiły wśród tych grup organizmów, których siedliska bezpośrednio zostały zniszczone na skutek budowy zapory lub znalazły się w bezpośrednim sąsiedztwie jej oddziaływania. Wpływ akwenów – zarówno pozytywny jak i negatywny – dotknął szczególnie grupy zwierząt bezpośrednio związane z tym środowiskiem.

Bezkręgowce
W tej grupie organizmów stwierdzono zanik a następnie pojaw nowych gatunków i stanowisk. Wśród bezkręgowców szczególne zainteresowanie turystów budził i wciąż budzi świat motyli. Ich niepowtarzalny urok kojarzy się z wielobarwnymi łąkami i ciepłolubnymi murawami Pienin. Zmiany, które ostatnio obserwujemy wykazują spadek liczby gatunków oraz liczby stanowisk, co wiąże się z zanikiem i zniszczeniem wielu naturalnych siedlisk. Dotyczy to szczególnie bezpośredniego otoczenia zbiorników wodnych, a w mniejszym stopniu także stref bardziej odległych. W świecie motyli tylko u sówkowatych (nocna rodzina motyli) aż 56 gatunków zanikło, a wśród motyli dziennych 25 gatunków nie potwierdzono.
Regresja zaznaczyła się również wśród innych grup świata owadów, m.in. ryjkowców i błonkówek. Z kolei zmiana warunków spowodowała pojaw nowych gatunków – nie notowanych wcześniej w Pieninach. Są one konsekwencją wpływu wielu czynników, nie tylko oddziaływania zbiornika wodnego, ale również wynikają ze zmian w sposobie użytkowania ekosystemów nieleśnych lub zaniechania użytkowania, ale i naturalnych przemian, które równocześnie następują.

Ryby
Powstanie zapory chyba najbardziej wpłynęło na zaburzenie życia ryb w ich naturalnym środowisku. Zmiana fizycznych warunków w zbiornikach, ale też wokół nich, była przyczyną poważnego utrudnienia życia niektórych gatunków, co wiązało się z uniemożliwieniem migracji oraz poważnym zakłóceniem procesów rozmnażania. Stwierdzono zanik rzadkich gatunków ryb: głowacicy, piekielnicy, szczupaka i kiełbia, a populacje gatunków lubiących bystry nurt: lipienia, pstrąga potokowego i brzanki zdecydowanie zmniejszyły swoją liczebność. Szczególnie zagrożone stały się również świnka i brzana. Zaznaczył się natomiast wzrost liczebności pospolitych jeziorowych gatunków ryb: kleni, ukleji, płoci i leszczy.
Szczególnie niebezpieczne dla rozwoju narybku są dobowe wahania poziomu wód Dunajca, a brak przepławki w obu zaporach przeciął naturalne szlaki migracyjne ryb.

Płazy
Płazy zostały dobrze poznane jeszcze przed powstaniem zbiorników. Budowa zapory doprowadziła do ogromnych przekształceń środowiska przyrodniczego i pomimo, iż liczba gatunków płazów nie uległa zmianie, to wpłynęła bezpośrednio na zmiany ich liczebności. Nastąpiła zdecydowana regresja liczby osobników płazów wszystkich gatunków, co najmocniej zaznaczyło się w bezpośrednim sąsiedztwie zbiorników.
Zniszczenie wielu siedlisk rozrodczych szczególnie dotknęło małe płazy, jak traszki i kumaki, które mają specyficzne wymagania do swego bytowania. Duże akweny są poważną barierą dla nich a nawet uniemożliwiają im prawidłowy rozwój. Dodatkowym zagrożeniem dla płazów jest ciągły wzrost natężenia ruchu samochodów wokół akwenów i w bezpośrednim otoczeniu.

Ptaki
Budowa zbiorników zaporowych zniszczyła znaczną część naturalnych biotopów będących siedliskiem wielu gatunków ptaków. W efekcie niektóre z nich, jak: brzegówka, potrzos, rokitniczka, trzciniak, trzcinniczek, rybitwa rzeczna, sieweczka rzeczna czy wodnik, utraciły częściowo lub nawet całkowicie swoje stanowiska.
Powstanie zbiorników zwiększyło bogactwo gatunkowe ptaków wodno-błotnych. W bardziej spokojnych fragmentach akwenu, w strefie przybrzeżnej, gdzie rozwinęły się szuwary, stwierdzono łyski i perkozy dwuczube. Zwiększyła się różnorodność gatunkowa zwłaszcza kaczek, pojawiły się kormorany i nury. Wraz z zaporą odnotowano w Pieninach pojaw mewy białogłowej, która zasiedliła sztuczną wyspę. Obserwowane są także inne gatunki, jak nurogęś, który w ciągu ostatnich kilkunastu lat zdecydowanie zwiększa swoją liczebność i – po krzyżówce – należy do najczęściej spotykanych gatunków zimujących. Od kilku lat jesienią, na przelotach, regularnie notowany jest orzeł bielik. Przed powstaniem zbiorników gatunek ten nigdy nie był obserwowany w Pieninach, podobnie jak kormoran mały.

Ssaki
Najpoważniejszy negatywny wpływ zapory w przypadku tej grupy zwierząt polega na fizycznym ograniczeniu miejsc rozrodu oraz zniszczeniu wielu stanowisk położonych w bezpośrednim sąsiedztwie brzegów zbiornika. Nawet jeśli stanowiska te są odtwarzane, to na skutek sporych wahań poziomu wód, następuje ich ponowne niszczenie. Dotyczy to szczególnie drobnych ssaków.
Zbiornik stał się poważną barierą w migracji dużych ssaków drapieżnych – wilka, rysia i niedźwiedzia, które do prawidłowego funkcjonowania potrzebują ogromnych terytoriów. Nieco mniejsze wymagania mają jelenie, sarny czy dziki, ale dla nich zbiornik stał się również sporym utrudnieniem w migracji. Nie raz obserwowano próby pokonywania zbiornika przez te zwierzęta zimą po lodzie i latem przez wody zapory, kilkakrotnie zakończone tragicznie.

Przedstawione powyżej fakty są zaledwie pierwszą skromna próbą podsumowania zmian w środowisku Pienin spowodowanych budową Zespołu Zbiorników Wodnych. Od chwili ich oddania do eksploatacji minęło dopiero 13 lat. To zbyt krótki okres by zaobserwować wszystkie – niekiedy subtelne – formy oddziaływania zgromadzonej masy wody i całej towarzyszącej infrastruktury technicznej na przyrodę Pienin. Jedno nie ulega wątpliwości – szeroko zakrojony monitoring zbiorników i terenów przyległych powinien być kontynuowany.

Tekst powstał na podstawie artykułów zamieszczonych w 2 tomie „Monografii Pienińskich” w 2010 r. Pełne teksty w formacie PDF znajdują się na stronie internetowej Pienińskiego Parku Narodowego na podstronie „Wydawnictwa PPN” w zakładce „Monografie Pienińskie tom 2 pdf”.